(Радуйся, мать-Польша)
Tekst pieśni w oryginale łacińskim:
Gaude, mater Polonia,
Prole foecunda nobilli.
Summi Regis magnalia
Laude frequenta vigili.
Cuius benigna gratia,
Stanislai Pontificis
Passionis insignia
Signis fulgent mirificis.
Hic certans pro iustitia,
Regis non cedit furiae;
Stat pro plebis iniuria
Christi miles in acie.
1253
Polski tekst pieśni:
Gaude, mater Polonia,
Raduj się matko Polsko.
Twój ród wsławiony
Niech Pana chwali,
Króla królów najwyższego.
Z łaski Pana naszego
Cudowny znak
Na Stanisława Biskupa spadł.
Albowiem męczeństwo jego jaśnieje
Niezwyczajnym promieniem.
Swego ludu bronić chciał
Biskup Stanisław.
Nawet gniew króla nie wstrzymał go.
Chrystusa żołnierz do walki staje sam.
Laude frequenta vigili.
Amen.
Przekład poetycki całego hymnu do św. Stanisława:
О ciesz się, Matko-Polsko, w sławne
Potomstwo płodna! Króla królów
I najwyższego Pana wielkość
Uwielbiaj chwałą przynależną.
Albowiem z Jego łaskawości
Biskupa Stanisława męki
Niezmierne, jakie wycierpiał,
Jaśnieją cudownymi znaki.
Potykał się za sprawiedliwość,
Przed gniewem króla nie ustąpił:
I staje żołnierz Chrystusowy
Za krzywdę ludu sam do walki.
Ponieważ stale wypominał
On okrucieństwo tyranowi,
Koronę zdobył męczennika,
Padł posiekany na kawałki.
Niebiosa nowy cud zdziałały,
Во mocą swą Niebieski Lekarz
Poćwiartowane jego сiаłо
Przedziwne znowu w jedno złączył.
Tak to Stanisław biskup przeszedł
W przybytki Króla niebieskiego,
Aby и Boga Stworzyciela
Nam wyjednywać przebaczenie.
Gdy kto dla zasług jego prosi,
Wnet otrzymuje zbawcze dary:
Ci, со pomarli nagłą śmiercią,
Do życia znowu powracają.
Choroby wszelkie pod dotknięciem
Pierścienia jego uciekają,
Przy jego świętym grobie zdrowie
Niemocnych wielu odzyskuje.
Słuch głuchym bywa przywrócony
А chromy kroki stawia raźno,
Niemowom język się rozwiązał,
W popłochu szatan precz ucieka.
А przeto szczęsny ty, Krakowie,
Uposażony świętym ciałem,
Błogosław po wsze czasy Boga,
Który z niczego wszystko stworzył.
Niech Trójcy Przenajświętszej zabrzmi
Cześć, chwała, sława, uwielbienie,
А nam tryumfy męczennika
Niech wyjednają radość wieczną.
Amen.
Hymn powstał w roku 1253, kiedy to został kanonizowany (8 września w Asyżu) św. Stanisław ze Szczepanowa (Szczepanowski), później uznany za patrona Polski. (Biskup krakowski, Stanisław ze Szczepanowa, zginął śmiercią męczeńską 11 kwietnia 1079 roku, z wyroku króla Bolesława II Śmiałego.)
Autorem pieśni jest pierwszy - w dziejach muzyki - znany nam z nazwiska kompozytor polski (również i poeta) - Wincenty z Kielczy ("de Kielcza"). Вуł tо pochodzący z rodziny rycerskiej na Opolszczyźnie (z Kielczy koło Strzelec Opolskich) dominikanin, kanonik krakowski i kapelan biskupa krakowskiego, Iwona Odrowąża. Do niedawna nazywano go błędnie Wincentym z Kielc.
Z okazji kanonizacji, Wincenty z Kielczy napisał Historię о św. Stanisławie w języku łacińskim Dies adest celebris, z fragmentami śpiewanymi. Do Historii włączona też była pieśń Gaude, mater Polonia, która z czasem jako samodzielny utwór stała się znana, pełniąc u ostatnich Piastów rolę hymnu królewskiego. (Ponieważ polskie uroczystości kanonizacyjne odbyły się ро powrocie naszej delegacji kościelnej z Włoch i w dzień ogvoszony przez papieża Innocentego IV dniem pamięci św. Stanisława, czyli 8 maja 1254 roku, więc być może Wincenty z Kielczy napisał Historię wraz z Gaude, mater Polonia na początku tegoż roku, przed, pełnymi tłumów wiernych i głów panujących, uroczystościami w Krakowie. Warto tu dodać, że nie zna historia takiej procesji kanonizacyjnej, jak ta krakowska, z Wawelu na Skałkę, w której uczestniczyło tylu przyszłych świętych i błogosławionych: św. Jacek, św. Sadok oraz bł. bł. Wit, Prandota, Grzymisława, Kinga, Salomea, Bronisława i Judyta). А grób biskupa Stanisława Szczepanowskiego już od XIII wieku zaczął uchodzić za miejsce kultu. Tu poczynając od Władysława Łokietka, przy grobie św. Stanisława w krakowskiej katedrze, uznanego za patrona państwa i narodu, koronowali się polscy władcy, tu poślubiali swe żony, tu aż do czasów zwycięstwa Jana III Sobieskiego pod Wiedniem (1683) królowie i dowódcy wojsk składali dziękczynienia i zdobyczne sztandary. Tu też przy wielu uroczystościach królewskich rozbrzmiewał hymn Gaude, mater Polonia. Zaś grób św. Stanisława i katedrę nazywano "ołtarzem Ojczyzny" i "światynią chwały".
Popularne w średniowieczu, rymowane historie łacińskie о świetych, zwane też oficjum, składały się ze zbioru śpiewów przeznaczonych na nabożeństwa pozamszalne, odprawiane w różnych porach całej doby. Pierwsze nieszpory śpiewano w przeddzień uroczystości świętego, jutrznię - w nocy, tak zwaną "chwalbę" (czyli „laudes") - nad ranem w dniu patrona i po południu - drugie nieszpory. W każdej z tych części uroczystości śpiewano po jednym z hymnów. Wincenty z Kielczy jest autorem całego poetyckiego oficjum о św. Stanisławie. Pisał je w czasach panowania księcia Bolesława II Wstydliwego, który będąc na "przewodnim" krakowskim tronie przez 30 lat swoich rządów nie potrafił zjednoczyć Polski rozdrobnionej na 20 dzielnic. Dlatego też poeta, opisując dzieje biskupa Stanisława i cuda, jakie wydarzyły się po jego śmierci, wspomina о cudzie-symbolu, о którym przez blisko 200 lat lud opowiadał.
Otóż podobno po poćwiartowaniu ciala Stanisława, nastąpiło cudowne zrośniecie się i do grobu złożono ciało w calości. А strzegły tego cudu orły na niebie, odstraszając inne ptaki przed rozdziobaniem ciała świętego. Owe orły i pośmiertne zrośnięcie się symbolizowały najprawdopodobniej głęboką wiarę Polaków żyjących w okresie rozdrobnienia dzielnicowego - w rychłe zjednoczenie kraju i zwycięstwo królewskiego orła na sztandarach. (Со zresztą nastąpiło w kilkadziesiąt lat po kanonizacji św. Stanisława - w czasach króla Władysława I Łokietka.)
Jeśli chodzi о stronę muzyczną hymnu Gaude, mater Polonia, wchodzącego w skład Historii o św. Stanisławie, to sięgnijmy ро opinię ks. prof. Hieronima Feichta (1894-1967), badacza muzyki średniowiecza, który dzięki swoim wiekopomnym odkryciom zabytków muzyki polskiej poszerzył naszą wiedzę о kilkaset lat w głąb historii. Uczony ten twierdził, że kompozycja Wincentego z Kielczy nie jest kopią znanych już hymnów łacińskich, że "melodia ma budowę symetryczną, typu łukowego czy kolistego, а więc budowę odpowiadającą pieśni ludowej, charakter dostojny, podniosły. (...) Nie jest wykluczone, że zastosowano tu melodię polską".
Melodia ta od blisko już 750 lat cieszy się popularnością. Stosowano ja do hymnów na cześć innych świętych, umieszczali ją w swoich kancjonałach dysydenci polscy w XVI wieku, znalazła się też w hymnie dziękczynnym za zwycięstwo pod Chocimiem w 1621 roku. Zaś od XIX wieku Gaude, mater Polonia najczęściej jest śpiewana w opracowaniu muzycznym Teofila Tomasza Klonowskiego (z1805-1876), często zresztą przypisywanym Grzegorzowi Gerwazemu Gorczyckiemu. Pieśń ta towarzyszyła i nadal towarzyszy uroczystościom religijnym i narodowym.
Najdawniejszy и zachowanych zapisów pieśni pochodzi z antyfonarza kieleckiego z 1372 roku (zachowało się też ponad 50 przekazów późniejszych).
Autorem przytoczonego tu poetyckiego przekładu całego hymnu jest Leopold Staff, zaś polskiego tekstu pieśni (opartego na trzech pierwszych strofach oryginału łacińskiego) - Wacław Panek.
***
Wincenty z KIELCZY (przed 1200 - ok. 1261), pierwszy w historii muzyki polskiej znany imiennie kompozytor; także poeta, dominikanin. Pochodził z rodziny rycerskiej z Kielczy na Opolszczyźnie (do niedawna mylnie podawano Wincenty z Kielc). Około 1222 był kapelanem biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża; w 1227 został kanonikiem katedry krakowskiej. Jest autorem melodii i słów napisanej ро łacine poetyckiej historii о św. Stanisławie Dies adest ceiebris (1253 lub 1254). W skład tej historii - oficjum wchodził hymn Gaude, mater Polonia. Pieśń ta stała się później pierwszym w historii polskim hymnem królewskim (ostatnich Piastów).
Wacław PANEK (ur. 1948), muzykolog i krytyk muzyczny, dziennikarz, scenarzysta, autor wielu książek о muzyce, utworów scenicznych, tekstów pieśni i piosenek. Napisał też polski tekst hymnu Gaude, mater Polonia w oparciu о pierwsze zwrotki oryginału łacińskiego Wincentego z Kielczy (muz. Wincenty z Kielczy).
Wacław Panek. Hymny polskie. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1997.
WARIANT
1. Gaude Mater Polonia,
prole foecunda nobili.
Summi Regis magnalia
laude frequenta vigili.
2. Cuius benigna gratia
Stanislai Pontificis
passionis insignia
signis fulgent mirificis.
Amen.
Tłumaczenie:
1. Ciesz się, Matko Polsko,
bo syna masz szlachetnego.
Sław liczne niezwykłe czyny
godnego sługi bożego.
2. Bowiem dobroć i łaska
biskupa Stanisława,
męczeństwem naznaczona
w niezwykłych jaśnieje blaskach.
Amen.
Gaude Mater Polonia jest hymnem z trzynastowiecznej łacińskiej historii rymowanej о św. Stanisławie Szczepanowskim, której twórcą jest Wincenty z Kielczy (ok. 1200 — ok. 1261), dominikanin, kanonik krakowski, pierwszy znany z imienia kompozytor polski. Hymn ten jest jednym z najpiękniejszych śpiewów chorałowych późnego średniowiecza.
Melodia Gaude Mater Polonia nie jest dziełem Wincentego z Kielczy, lecz została przez niego przejęta z trzynastowiecznego hymnu na cześć św. Dominika Gaude Mater Ecclesia, wywodzącego się ze środowiska dominikanów włoskich.
Podniosły, pełen majestatu charakter tej pieśni sprawił, że już w okresie średniowiecza zyskała ona wielką popularność i była przez wieki śpiewana, aż po dzień dzisiejszy, w chwilach szczególnie uroczystych.
Obecnie największą popularnością cieszy się hymn w opracowaniu na czterogłosowy chór mieszany, którego autorem jest Teofil Tomasz Klonowski (1805—1876), kompozytor, dyrygent i pedagog poznański, autor dwutomowego, niezwykle cennego, śpiewnika kościelnego pt. Szczeble do nieba (Poznań 1867). W opracowaniu tym gregoriańska melodia hymnu została ujęta w takcie czteromiarowym. Ta wersja melodii, wykonywana dzisiaj najczęściej, zamieszczona jest wyżej z akompaniamentem fortepianu opracowanym przez Antoniego Szalińskiego (1925—1996).
Maria Wacholc. Śpiewnik polski. Wydanie I. Kraków 2002, Oficyna Wydawnicza «Impuls».