Bogurodzica
(Богородица)

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja.
U twego syna, Gospodzina, matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrie eleison.

Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
А dać raczy, jenoż prosimy:
А na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrie eleison.

XIV wiek





Bogurodzica jest niewątpliwie największą chlubą i najcenniejszym utworem polskiego śpiewnika narodowego. Znamy ją dziś jako pierwszą pieśń hymniczną w języku polskim. Jest najstarszą - wśród odkrytych - pieśnią bojową rycerstwa polskiego а jednocześnie pieśnią religijną. Od jej pojawienia się w historii rozpoczyna się - charakterystyczne dla naszych dziejów - współistnienie pieśni religijnych i wojskowych (rycerskich, żołnierskich, chłopskich), występujących we wspólnym nurcie pieśni patriotycznej. (Wiele znaczących w historii polskiego śpiewu narodowego pieśni wojskowych zwracało się do Boga w swym tekście i motywach melodycznych. Jak również wiele pieśni, początkowo śpiewanych tylko przy uroczystościach religijnych, zaczęło pelnić rolę pieśni żołnierskich, bitewnych.) Dlatego Bogurodzica stała się symbolem łączności religijno-patriotycznej w pieśniarstwie polskim.

Pierwszy znany nam rękopis jej tekstu pochodzi z roku 1407 (tzw. "rękopis krakowski I" lub "przekaz Аа"). Odnaleziono go przypadkiem, bowiem tekst ten był zapisany na karcie przyklejonej do wewnętrznej strony okładki księgi z łacińskimi kazaniami pisanymi przez Macieja z Grochowa, wikariusza w Kcyni w 1407 roku. (Znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej, opatrzony sygnaturą 1619.) Według tegoż najstarszego przekazu podano wyżej tekst pieśni.

Pierwszy druk Bogurodzicy z 1506 roku (zawarty w wydanym w Krakowie Statucie Łaskiego) jest też najstarszym drukowanym polskim tekstem poetyckim. Kolejne chronologicznie zapisy tekstu przynoszą coraz więcej, dopisywanych tej pieśni, zwrotek. Pod koniec XV stulecia, kiedy Bogurodzica stała u szczytu swojej hymnicznej popularności, zanotowano aż 27 strof tej pieśni. Spośród znanych nam około 50 przekazów z XV wieku - kilka zawiera też strofy modlitwy za króla. Na przykład za czasów Kazimierza Jagiellończyka w II połowie XV wieku śpiewano w Bogurodzicy strofę: "Poprośmyż już Boga za króla polskiego i za dziatki jego. Aby je Bóg uchował ode wszego złego". Вуł to początek rozwijającego się, zwłaszcza w następnym stuleciu, nurtu "śpiewów za króla", о których Wojciech J. Podgórski pisał: "Podobnie jak słowa pacierza jednoczyły współwyznawców, apostrofa do króla utrwalała poczucie więzi narodowej."

Nie jest nam dziś znany imiennie ani twórca tekstu, ani kompozytor Bogurodzicy. О melodii tej pieśni pisał najwybitniejszy badacz muzyki polskiego średniowiecza, ks. prof. Hieronim Feicht: "Poważna, majestatyczna, rycerska, sięgająca szczytów artyzmu profesjonalnego, nie mieści się w ramach pieśni ludowej; mogła wyjść tylko z ręki muzyka-fachowca: czy to rycerza-truwera czy też kantora, kierownika choru, z przeznaczeniem jednak dla sfer rycerskich (а więc kompozycja dworska)." Uczony ten wskazywał też, że pierwszy motyw melodyczny (siedem nut nad słowem Bogurodzica) "pokrywa się wiernie nuta w nutę z trzecim schematem Litanii, którego najstarszy zapis zachowany w Grazu pochodzi z XII wieku." Jednocześnie motyw ten - pisał Feicht - jest wiernie zbieżny z początkiem pieśni Par dessor l'ombre d'un bois, truwera Jehana de Braine (zm. 1240). Prócz tego jednego motywu, który być może był znany (popularny?) w XIII-wiecznej Europie zarówno w muzyce religijnej, jak i świeckiej, wśród trubadurów i truwerów - nie znaleziono dotąd żadnego pierwowzoru muzycznego Bogurodzicy, со niewątpliwie świadczy о oryginalności tej pieśni. Nie znaleziono też pierwowzoru tekstowego w pieśniarskiej poezji łacińskiej. Badacz literacki tej pieśni, prof. Julian Krzyżanowski, przypuszczał, że powstała ona w środowisku dworskim z okazji koronacji Władysława Jagiełły w 1386 roku i "była napisana językiem dla nowego króla zrozumiałym".

Do dnia dzisiejszego trwają wśród uczonych spory na temat powstania Bogurodzicy. Przeważa jednak pogląd, iż jest to oryginalny utwór polski, który powstał w XIV wieku. Na początku XV stulecia pełnił już rolę pobudki rycerskiej (śpiewanej przed bitwami) oraz hymnu rycerskiego.

Pisząc о bitwie pod Grunwaldem, Jan Długosz zanotował w XI księdze Roczników, czyli Kronik sławnego Królestwa Polskiego, że przed rozpoczęciem walki wojsko królewskie zaśpiewalo Bogurodzicę, którą XV-wieczny kronikarz określił jako "patrium carmen" (czyli "pieśń ojców", "pieśń ojczystą"). Jest to po raż pierwszy w naszych dziejach użyte określenie pieśni narodowej pełniącej rolę hymniczną. W tym wypadku - wzbudzającej poczucie jedności, tożsamości wśród rycerstwa. Ale już w 1431 roku, о czym też pisał Długosz w Kronikach, pieśń ta towarzyszyła chłopom kujawskim w zwycięskiej bitwie z Krzyżakami we wsi Dąbki koło Nakła. Przez саłу XV wiek Bogurodzica była też hymnem królewskim dynastii Jagiellonów, pełniąc podobną rolę jak poprzednio Gaude, mater Poionia w końcowym okresie panowania dynastii Piastów.

Po blisko 200 latach nikłego zainteresowania Bogurodzicą na początku XIX wieku wydobyli ją z zapomnienia autorzy wierszy patriotycznych, często odwołujący się w nich do tej pieśni. Wydając w 1816 roku pamiętne Śpiewy historyczne - Jan Ursyn Niemcewicz zamieścił tę pieśń na ich początku. Od tego czasu Bogurodzica jako połączony symbol wiary religijnej i poczucia patriotyzmu przewija się w twórczości prawie wszystkich naszych najwybitniejszych poetów i pisarzy. Poczynając od Słowackiego, który poetycką parafrazą Bogurodzicy uczcił wybuch powstania listopadowego - ро Baczyńskiego i Gajcego, tragicznych piewców powstania warszawskiego, którzy w sierpniu 1944 roku odwoóywali się w swych wierszach pisanych w ogniu do Bogurodzicy.

Wacław Panek. Hymny polskie. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1997.