 |
Boże, coś Polskę
(Боже, что Польшу...)
Melodia anonimowa z XVIII wieku
Słowa: A. Feliński, A. Gorecki, W. Smagłowski i nieznani poeci
Boże, coś Polskę przez tak liczne wieki
Otarczał blaskiem potęgi i chwały,
Coś ją osłaniał tarczą swej opieki
Od nieszczęść, które pognębić ją miały.
Przed Twe ołtarze zanosim błaganie:
Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie.
Ту, który potem, tknięty jej upadkiem,
Walczących wspierał za najświętszą sprawę
I chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem
W nieszczęściach samych pomnażał jej sławę.
Przed Twe ołtarze...
Niedawnoś wolność zabrał z polskiej ziemi,
А łez, krwi naszej popłynęły rzeki,
Jakże to musi bуć okropnie z tymi,
Którym ojczyznę odbierasz na wieki.
Przed Twe ołtarze...
Wróć nowej Polsce świetność starożytną,
Użyźniaj pola, spustoszałe łany,
Niech szczęście, pokój na nowo zakwitną,
Przestań nas karać, Boże zagniewany!
Przed Twe ołtarze...
Boże, którego ramię sprawiedliwe
Żelazne berła władców świata kruszy,
Skarć naszych wrogów zamiary szkodliwe
Obudź nadzieją w każdej polskiej duszy.
Przed Twe ołtarze...
Boże Najświętszy! przez Twe wielkie cudy
Oddalaj od nas klęski, mordy boju,
Połącz wolności węzłem Twoje ludy
Pod jedno berło Anioła Pokoju.
Przed Twe ołtarze...
Boże Najświętszy! przez Chrystusa rany
Świeć wiekuiście nad braćmi zmarłymi.
Spojrzyj na lud Twój niewolą znękany,
Przyjmij ofiary z synów polskiej ziemi.
Przed Twe ołtarze...
Boże Najświętszy, od którego woli
Istnienie świata całego zależy,
Wyrwij lud polski z tyranów niewoli,
Wspieraj szlachetne zamiary młodzieży.
Przed Twe ołtarze...
Gdy naród polski dzisiaj we łzach tonie,
Za naszych braci poległych błagamy,
By ich męczeństwem uwieńczone skronie
Nam do wolności otworzyły bramy.
Przed Twe ołtarze...
Jedno Twe słowo, wielki niebios Panie,
W chwili nas z prochów wskrzesić będzie zdolne.
А gdy zasłużym na Twe ukaranie,
Obróć nas w prochy, ale w prochy wolne!
Przed Twe ołtarze...
Powstała z grobu na Twe władne słowo
Polska, wolności narodów chorąży.
Pierzchnęły straże, а ponad jej głową
Znowu swobodnie Orzeł Biały krąży!
Przed Twe ołtarze...
Pieśń powstała w 1816 roku. Jej tekst napisał poeta i czołowy dramatopisarz polskiego klasycyzmu, Alojzy Feliński, uczestnik insurekcji i sekretarz Tadeusza Kościuszki. Tekst nosił tytuł Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego i był inspirowany angielskim hymnem God Save the King, głosząc w refrenie "Przed Twe oblicze zanosim błaganie, naszego króla zachowaj nam Panie". Feliński napisał ten tekst na cześć Aleksandra I, cara rosyjskiego i od roku 1815 (w stworzonym 20 czerwca po kongresie wiedeńskim - Królestwie Polskim) - również króla polskiego, z którego osobą poeta wiązał nadzieje na większe usamodzielnienie Polski.
Na zamówienie księcia Konstantego (brata Aleksandra I), który w roku 1816 bуł naczelnym dowódcą wojska polskiego - podporucznik piechoty i skrzypek-wirtuoz Jan Nepomucen Kaszewski (uczestnik kampanii napoleońskiej) napisał muzykę do tekstu Felińskiego i w ten sposób powstała Pieśń narodowa za pomyślność Króla, lojalistyczno-monarchistyczna, hołdownicza pieśń-modlitwa. Rok później, na łamach "Pamiętnika Warszawskiego" (tego samego czasopisma, w którym po raz pierwszy w 1816 opublikowano tekst Hymnu Felińskiego) - poeta Antoni Gorecki, autor wielu wierszy patriotycznych (późniejszy współorganizator powstania listopadowego na Litwie), opublikował polemiczny w stosunku do wiersza Felińskiego - Hymn do Boga о zachowaniu wolności (1817). Melodię do tekstu Hymnu skomponował Karol Kurpiński i pieśń Goreckiego - Kurpińskiego funkcjonowała jako samodzielny utwór. (Niektóre śpewniki przez to mylnie przypisywały Kurpińskiemu autorstwo melodii do pieśni Boże, coś Polskę.)
Dwie zwrotki z tekstu hymnu Goreckiego dołączono do dwóch pierwszych zwrotek hymnu Felińskiego i podczas powstania listopadowego ukazał się w Warszawie zbiór wierszy (wydany przez К. W. Wójcickiego) Pieśni ojczyste - zawierający czterozwrotkowy hymn Boże, coś Polskę z refrenem "Naczą ojczyznę racz nam wrócić, Panie". Melodia pierwotna J.N. Kaszewskiego uległa zapomnieniu, а pieśń tę zaczęto śpiewać do anonimowej melodii polskiego hejnału maryjnego z XVIII wieku Bądź pozdrowiona Panienko Maryjo. I z melodią tego hejnału, hymn Boże, coś Polskę jest śpiewany do dnia dzisiejszego (jak również od połowy XIX wieku na tę samą melodię zaczęto śpiewać inną pieśń maryjną - Serdeczna matko).
Niektórzy wskazują jako źródło melodii Boże, coś Polskę arię Qu'on soint jalouse z opery Jean Pierre Soliego Sekret (1796), granej w Warszawie оkоłо 1806 roku lub też litewską pieśń Silvestrasa Valiunasa Dajna Biruta (zaczynającą się słowami "Ant mares kraszta..." а powstałą w XIX wieku), albo nasą pieśń Serdeczna matko. Otóż wszystkie te utwory роwstały dużo później niż hejnał maryjny Bądź pozdrowiona Panienko Maryjo, który w XVIII wieku cieszył się w Polsce dużą popularnością wsród śpiewów religijnych.
Przez 30 lat między powstaniem listopadowym i styczniowym, tekst pieśni Boże, coś Polskę wzbogacał się о nowe zwrotki (m.in. autorstwa Wincentego Smagłowskiego i innych, nieznanych poetów). Około 1860 roku, podczas manifestacji warszawskich oraz w powstaniu styczniowym - pieśń ta liczyła juz jedenascie zwrotek (i ten tekst został tu podany). Ranga pieśni w powstaniu z 1863 roku byłа tak wielka, iż bard tego powstania, Ernest Buława (czyli Władysław hr. Tarnowski, autor powstańczej Pieśni żołnierza znanej dziś powszechnie pod tytułem Jak to na wojence ładnie) określił Boże, coś Polskę mianem hymnu narodowego.
W drugiej połowie XIX i na początku ХХ wieku, pieśń ta była znana i śpiewana w języku angielskim, białoruskim, czeskim, francuskim, litewskim, łotewskim, niemieckim (również inna pieśń niemiecka Wer will die Heitmath, w drugiej częsci oparta jest na melodii Boże, coś Polskę), rosyjskim, serbo-chorwackim, słowackim, ukraińskim; węgierskim i włoskim - jako pieśń religijna, а wśród wymienionych tu narodów słowiańskich również jako pieśń patriotyczna. Była także śpiewana przez Żydów jako Modlitwa Izraelitów na Nowy Rok 5622 (czyli 1861, ze słowami: Boże, coś wieki Izraela naród...).
Po odzyskaniu niepodległości w 1918, w refrenie zacępto śpiewać "Ojczyznę wolną pobłogosław Panie" i pieśń ta, dzięki swojemu podniosłemu charakterowi hymnicznemu i dzięki patriotycznej tradycji jej wykonywania, stała się jedną z kandydatek do miana hymnu państwowego. Na Śląsku śpiewano ją jako Śląski hymn narodowy (z refrenem "Spod jarzma Niemców wybawże nas Panie").
W okresie okupacji hitlerowskiej, а potem podczas śpiewów manifestujących stosunek do PRL - w refrenie znów powrócił zwrot "Ojczyznę wolną racz nam wrócic, Panie". W XIX i ХХ wieku Boże, coś Polskę była drugą, obok Mazurka Dąbrowskiego, najważniejszą pieśnią narodową Polaków, pełniącą rolę nie tylko hymnu narodowego ale i religijnego.
***
Alojzy FELIŃSKI (1771-1820), poeta i dramatopisarz, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli klasycyzmu w literaturze polskiej, uczęstnik powstania i sekretarz Tadeusza Kościuszki. Jego tragedia Barbara Radziwiłłówna (1817) uważana jest za czołowy utwór klasycystyczny dramaturgii polskiej. Jest też autorem tekstów kilku znanych pieśni religijnych, m.in. pierwszej wersji tekstu Boże, coś Polskę (Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego, 1816, z muzyką J. Kraszewskiego, która niebawem została zastąpiona melodią polskiego hejnału maryjnego z XVIII wieku Bądź pozdrowiona Panienko Maryjo, śpiewaną do dziś).
Antoni GORECKI (1787-1861), poeta, autor wierszy patriotycznych (dumy, elegie), bajek i fraszek politycznych, przyjaciel Adama Mickiewicza, współorganizator powstania listopadowego w Wilnie. Tekst jego Hymnu do Boga о zachowaniu wolności (1817) stał się оkоłо 1830 roku częścią pieśni narodowo-religijnej Boże, coś Poiskę.
Wacław Panek. Hymny polskie. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1997.
Первоначальный текст – стихотворение "Гимн на годовщину провозглашения Королевства Польского" - сложил в 1816 г. известный поэт и драматург польского классицизма Алоизий Фелиньский, в прошлом - секретарь Тадеуша Костюшко и участник его восстания. Стихотворение было навеяно английским гимном "Боже, храни короля" и адресовалось российскому императору Александру I, который носил титул и короля польского - с момента провозглашения 20 июня 1815 г. по итогам Венского конгресса Королевства Польского (в составе Российской империи). Поэт надеялся, что Александр I даст Польше больше независимости. Опубликовано в том же году в журнале "Варшавский дневник". Его рефрен гласил: "Пред твоим ликом несем мольбу, / Нашего короля сохрани нам, Господь".
По просьбе брата Александра I великого князя Константина, занимавшего пост главнокомандующего Войска Польского, музыку в том же году написал подпоручик пехоты скрипач-виртуоз Ян Непомуцен Кашевский, бывший участник наполеоновской кампании. Получилась лояльно-монархическая песнь, названная "Национальная песнь о благополучии короля".
Через год, опять же в журнале "Варшавский дневник", поэт Антоний Горецкий, в будущем – один из организаторов Ноябрьского восстания в Литве, опубликовал в противовес стиху Фелиньского "Гимн Богу о сохранении вольности" (1817). Мелодию к нему написал Кароль Курпиньский – будущий автор музыки "Варшавянки 1831 года".
Накануне Ноябрьского восстания 1830-1831 гг. два куплета гимна Горецкого прибавили к двум первым куплетам гимна Фелиньского – и такой четырехкуплетный гимн под заглавием "Боже, что Польшу" вошел в изданный в Варшаве во время восстания cборник стихов "Родные песни". Вторая строка рефрена гласила: "Нашу отчизну дай нам вернуть, Господь". Мелодия Кашевского не устоялась, и песню стали исполнять на анонимный мотив польского песнопения XVIII века "Здраствуй, Дева Мария".
За 30 лет между Ноябрьским и Январским 1863-64 гг. восстаниями гимн дополнился новыми куплетами - авторства Винцента Смагловского и других, неизвестных поэтов. К 1860 году и в период Январского восстания в песне было уже 11 куплетов – они и представлены выше. Во время восстания была необычайно популярна.
Современный рефрен "Вольную отчизну благослави, Господь" появился после обретения в 1918 году независимости, а сама песня была одним и кандидатов на роль государственного гимна. В годы гитлеровской оккупации и в послевоенной Народной Польше на манифестациях протеста в рефрене пели: "Вольную отчизну дай нам вернуть, Господь".
В итоге, и в XIX, и XX вв. "Боже, что Польшу" была наряду с "Мазуркой Домбровского" главной национальной песней поляков.
Maria Wacholc. Śpiewnik polski. Wydanie I. Kraków 2002, Oficyna Wydawnicza «Impuls», p. 46.
Песни на мотив "Boże, coś Polskę" (он же "Bądź pozdrowiona Panienko Maryjo"):
Boże, coś Polskę ♪
Boże, coś Rosyę
Serdeczna Matko
Śląsk moja Ojczyzna
Śląski hymn narodowy
WARIANT
Do Boga
(К Богу)
Słowa: Alojzy Feliński
Boże! coś Polskę przez tak liczne wieki,
Okrytą blaskiem potęgi i chwały,
Nagle z pod swojej usunął opieki
I wzniósł te ludy, co jej służyć miały -
Przed Twe ołtarze zanosim błaganie,
Naszą Ojczyznę racz nam wrócić Panie!
Ту! coś ją potem, tknięty jej upadkiem,
Wspierał walczącą za najświętszą sprawę;
I chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem,
Wśród naszych nieszczęść pomnożył jej sławę;
Przed Twe ołtarze i t. d.
Niedawnoś wolność zabrał z Polskiej ziemi,
А też krwi naszej popłynęły rzeki -
Jakże to musi bуć okropnie z temi,
Którym Ojczyznę odbierasz na wieki.
Przed Twe ołtarze i t. d.
Jedno Twe słowo, Wielki gromów Panie,
W chwili nas z prochów wskrzesić będzie zdolne;
А gdy zasłużym na Twe ukaranie,
Obróć nas w prochy - ale w prochy wolne!..
Przed Twe ołtarze i t. d.
Jeszcze Polska nie zginęła! Pieśni patryotyczne i narodowe. Zebrał Francisek Barański. New York, N.Y., The Polish Book Importing Co., Inc., 1944. Nr. 3.